کشاورزان اولیه چگونه زمین را به خدمت خود در آوردند

زیر تپه‌ی سنگی در نواحی مرکزی اردن، بقایای یک روستای ۱۰ هزار ساله به نام عین غزال وجود دارد که ساکنان آن در خانه‌های سنگی زندگی می‌کردند که سقف‌هایی آن با تیرهای چوبی و دیوارهایش با گچ سفید پوشانده شده بودند. صدها نفر از مردمانی که در آنجا زندگی می‌کردند، در عبادتگاه‌های مدوری به پرستش مجسمه‌های با چشمانی کشیده که تا ۱ متر قامت داشتند می‌پرداختند. ساکنان این روستای باستانی، مردگان خود را در زیر خانه‌های خود دفن می‌کردند و از جمجمه‌ی آن‌ها به‌منظور تزئین خانه‌هایشان استفاده می‌کردند.

اما به‌جز، جالب‌ توجه بودن این فرهنگ، موضوع دیگری هم وجود دارد که باستان‌شناسان را شیفته خود کرده است: عین غزال، یکی از اولین روستاهای کشاورزی بود که پس از سپیده‌دم کشاورزی به وجود آمده بود. کشاورزان عین غزل در اطراف آن، جو، گندم، نخود و عدس می‌کاشتند. و دیگر ساکنان روستا هم برای چرای گله‌های بز و گوسفند خود چندین ماه را در تپه‌های اطراف می‌گذراندند.

سایت‌های باستان‌شناسی مانند عین غزال، می‌تواند، شواهدی از مهم‌ترین تغییرات تاریخ بشری را در خود داشته باشند، یعنی عصری که انسان‌ها گیاهان و حیوانات را اهلی کردند و شروع به ساخت جامعه‌ای کردند که اکثر ما اکنون در آن زندگی می‌کنیم.

اما با وجود همه‌ی اطلاعاتی که چنین سایت‌های باستان‌شناسی در اختیار باستان‌شناسان قرار داده‌اند، هنوز یک سوال عمده حل نشده باقی مانده است، چه کسانی نخستین کشاورزان تاریخ بوده‌اند و کشاورزی که سنگ بنای تمدن محسوب می‌شود، چگونه در دیگر نقاط دنیا گسترش یافت؟

و اکنون، یک منبع شگفت‌انگیز به مطرح کردن سوالات بی‌شماری کمک کرده است: استخراج DNA از اسکلت‌های عین غزال و دیگر شهرها در خاور نزدیک. این یافته‌ها، برخی از قدیمی‌ترین فرضیات دانشمندان درباره‌ی چگونگی ظهور کشاورزی و دامپروری را به چالش گرفته‌اند. اطلاعات جدید نشان می‌دهد که اولین کشاورزان، علائم برجسته‌ای از خود به جای گذاشته‌اند. دانشمندانی از ایرلند تا هند، برخی از اجداد خود را تا اولین کسانی که هزاران سال قبل، بذرهای جو و گندم را کاشته‌اند دنبال کرده‌اند.

تغییر باورهای غلط

انقلاب کشاورزی، انسان‌ها و سیاره‌ی ما را دگرگون کرد. زمانی که قبیله‌های شکارچی گردآور، شروع به اهلی کردن گیاهان و حیوانات کردند، زندگی عشایری را رها کردند، روستاها و شهرهایی را ساختند که برای بنای آن‌ها هزاران سال صرف شد. با به‌وجود آمدن منبع غنی از مواد غذایی، جمعیت انسان‌ها گسترش پیدا کرد و قبیله‌های کوچک بدل به قلمروهای پادشاهی با وسعت صدها و هزاران کیلومتر شدند.

منشأ کشاورزی به چند نقطه‌ی کوچک بازمی‌گردد، اما احتمالا، کشاورزی برای نخستین‌بار در هلال حاصل‌خیز آغاز شده است، منطقه‌ای از خاور نزدیک که بخش‌هایی از عراق، سوریه، لبنان، سرزمین‌های اشغالی و اردن را دربر می‌گیرد. شواهدی زیادی از این کشاورزی در دست است، از محصولات زراعی، دام، ابزارهای آماده‌سازی مواد غذایی و روستاها که تا حدود ۱۱ هزار سال قدمت دارند.

باستان‌شناسان در دهه‌ی ۱۹۹۰ به این نتیجه رسیدند که کشاورزی در هلال حاصل‌خیز و در اردن، سرزمین‌های اشغالی و منطقه‌ی شام (بخشی که بین اردن، فلسطین و سرزمین‌های اشغالی کنونی قرار دارد) آغاز شده است.

دو مجسمه کشف شده در عین غزال

ملیندا ای. زیدر، یکی از پژوهشگران ارشد موزه تاریخ طبیعی موسسه اسمیتسونیان، گفت:

مدل‌های شبیه‌سازی‌شده، نشان می‌دهند که همه چیز از آنجا شروع شده و سپس در همه جای دنیا گسترش یافته است.

اما دکتر زیدر و سایر باستان‌شناسان در سال‌های اخیر، این فرضیه را رد کرده‌اند. پژوهش‌های آن‌ها نشان می‌دهد که مردمان دیگری هم تقریبا در همان زمان، زمین‌های کشاورزی را در چندین محل در هلال حاصل‌خیز برای کشت آماده کرده بودند، به‌عنوان مثال، در رشته کوه‌های زاگرس در ایران. دکتر زیدر و همکارانش شواهدی با قدمت ۱۰ هزار ساله از اهلی کردن تدریجی بزهای وحشی در این نواحی به‌دست آورده‌اند.

حتی ممکن است که انسان‌ها، بسیار زودتر از تصور دانشمندان، شروع به کاشت محصولات زراعی کرده باشند. دانی نادال و همکارانش در دهه‌ی ۱۹۸۰، حفاری‌هایی را در سایت باستان‌شناسی به قدمت ۲۳ هزار سال در سواحل دریاچه طبریه (دریاچه‌ای در میان در میان سرزمین‌های اشغالی و بلندی‌های جولان سوریه) انجام دادند. در این سایت باستان‌شناسی، ده‌ها کلبه‌ی حصیری وجود داشت و پژوهشی که دکتر نادال و همکارانش سال گذشته انجام دادند، نشان داد که در یکی از این کلبه‌ها، ۱۵۰ هزار بذر از انواع غلات و میوه‌ها از جمله انواع مختلفی از بادام، انگور و زیتون وجود داشته است.

همچنین به نظر می‌رسد که تیغه سنگی که در دریاچه طبریه کشف شد، به‌عنوان داس برای برداشت غلات مورد استفاده قرار می‌گرفته است. واضح است که ساکنان این ناحیه، گیاهان وحشی را پیش از آنکه کشاورزی آغاز شود کشت می‌کردند.

دکتر زیدر گفت:

 ما موارد بسیار نادری را که در سوابق باستان‌شناسی حفظ شده‌اند بررسی کرده‌ایم و دریافته‌ایم این تصور که کشاورزی به‌صورت ناگهانی تغییر کرده، کاملا اشتباه است. اکنون به‌خوبی می‌دانیم که منابع زراعی در یک دوره‌ی طولانی و به‌صورت تدریجی تغییر کرده‌اند.

فرضیه‌های متعددی برای آغاز عصر کشاورزی مطرح است، از جمله برخی دانشمندان، فرضیه‌ی اجبار را مطرح کرده‌اند. شاید آب‌وهوا و شرایط محیطی دشوار خاور نزدیک، مردمان باستانی این نواحی را مجبور به کشاورزی و کشت محصولات زراعی کرده باشد؛ یا اینکه قبایل شکارچی گردآور با کمبود منابع غذایی موجود در حیات وحش مواجه شده‌اند.

اما دکتر زیدر می‌گوید که کندوکاو منابع، چیزی نیست که مردم در زمان قحطی و دشواری به آن دست بزنند. شاید کشاورزی به‌دلیل تغییرات اقلیمی رخ داده که موجب کاهش جمعیت برخی از گونه‌های وحشی گیاهان و حیوانات در خاور نزدیک شده است. و به این ترتیب، بسیاری از قبایل مختلف دست به آزمایش‌های برای تولید مواد غذایی اضافی زده‌اند که در نهایت آن‌ها را قادر به پدید آوردن روش جدیدی برای زندگی و اسکان در اجتماع‌هایی دائمی کرده است.

دستاوردهای شواهد ژنتیکی

مختصصان ژنتیک هم وارد این مباحث شده‌اند، کسانی که می‌توانند با استفاده از DNA انسان‌های کشف‌شده در نواحی مانند عین غزال به حل معمای منشأ کشاورزی کمک کنند. شواهد ژنتیکی باستانی می‌تواند هزاران سال، حتی صدها هزار سال در اسکلت‌های فسیل شده باقی بماند. دانشمندان توانسته‌اند تمام ساختارهای ژنوم انسان‌های باستان و خویشاوندان منقرض شده‌شان مانند نئاندرتال‌ها را توالی‌یابی کنند.

اما برخی تلاش‌ها برای استخراج DNA از اسکلت‌های کشف شده در خاور نزدیک به شکست منتهی شده است. به نظر می‌رسد که شرایط دشوار محیطی در این منطقه برای حفظ DNAهای باستانی مساعد نیست.

دیوید رایش، مختصص ژنتیک در دانشکده پزشکی هاروارد، گفت:به لحاظ ژنتیکی، خاور نزدیک قلمرویی ناشناخته است.

اما دیگر این طور نیست. در دو پژوهش اخیر، متخصصان ژنتیک از جمله دکتر رایش، روش‌های جدیدی برای استخراج DNA از استخوان‌های اولین کشاورزان به کار برده‌اند تا رابطه آن‌ها با دیگر انسان‌های باستانی منطقه را کشف کنند. گروهی از پژوهشگران دانشگاه یوهانس گوتنبرگ در ماینز آلمان، ژنوم چهار کشاورز اولیه را از کوه‌های زاگرس توالی‌یابی کرده‌اند که استخوان‌های آن‌ها ۱۰ هزار سال قدمت دارد.

دکتر رایش و همکارانش، از جمله ران پینهاسی، باستان‌شناسی از دانشگاه دوبلین و دکتر یوزف لازاریدیس از دانشگاه هاروارد، ‌سوابق ژنتیکی ۴۴ مجموعه باقیمانده در خاور نزدیک را بازیافت کردند. این سوابق شامل DNA اولین کشاورزان در ایران و همچنین استخوان‌های دیگر در شام مانند عین غزال است. گروه دكتر رایش، شواهد ژنتیکی حتی قدیمی‌تری از شکارچی گردآوران منطقه به دست آورده که به ۱۴ هزار سال قبل بازمی‌گردند.

یافته‌های جدید به‌طور کلی به یک نتیجه‌گیری می‌رسند: اولین کشاورزان هر منطقه، فرزندان قبایل شکارچی گردآور بوده‌اند. علاوه بر این، هر جمعیت دارای نیاکان متمایز بودند که به ده‌ها هزار سال قبل بازمی‌گشتند. آن‌ها به‌طور ژنتیکی چنان با هم متمایز بودند که اروپایی‌ها و چینی‌ها از هم متمایزند. و این گروه‌ها از طریق انقلاب کشاورزی و تغییر از شکارچی گردآور به کشاورز، متمایز باقی ماندند.دکتر لازاریدیس گفت:

 مشاهده‌ی تمایز شدید این گروه‌ها نسبت به‌هم، کاملا شگفت‌انگیز بود. این تمایز، بیشتر از چیزی بود که تصور می‌کردیم.

دکتر رایش و دیگران دانشمندان معتقدند که این یافته‌ها نشان می‌دهد، مردمان هلال حاصل‌خیز به طور مستقل به کشاورز بدل شده‌اند.

او گفت:در واقع، اینطور نبوده است که جمعیتی در خاور نزدیک کشاورزی را ابداع کند و سپس به تمامی نقاط دیگر گسترش دهد.

آیا محل زایش کشاورزی یک محل خاص بوده است؟

باستان‌شناسان از نتایج جدیدی که از بررسی‌های ژنتیکی به‌دست‌آمده استقبال کرده‌اند؛ اما برداشت‌های متفاوتی از این یافته‌ها شده است. دکتر زیدر گفت که DNAهای باستانی از فرضیه‌ای حمایت می‌کنند که نشان می‌دهد، کشاورزان در سراسر هلال حاصل‌خیز به‌طور مستقل کشاورزی را حتی بارها و بارها، اختراع کرده‌اند. اما اوفر باری یوزف، باستان‌شناسی از دانشگاه هاروارد، استدلال می‌کند که کشاورزی تنها یک بار تکامل‌ یافته و سپس به‌سرعت از یک گروه به گروه دیگری گسترش یافته است.

او به تاریخ‌گذاری دقیق در سایت‌های باستان‌شناسی هلال حاصل‌خیز اشاره می‌کند. به‌جای شام، قدیمی‌ترین مکان‌ها با شواهد کشاورزی در شمال سوریه و جنوب ترکیه قرار دارند. همان مکان‌هایی که دکتر باری یوزف فکر می کند، کشاورزی از آن شروع شده است.

او معتقد است در سایر قسمت‌های هلال حاصل‌خیز، مردم فقط به کندوکاو کشاورزی می‌پرداختند. تنها زمانی که آن‌ها با ترکیبی از محصولات و دام و فناوری برای کنترل آن ارتباط برقرار کردند (دوره‌ای که به عصر نوسنگی شهرت دارد) به صورت دائمی کشاورزی را پذیرفتند.

در رشته کوه‌های زاگرس، بزهای وحشی طی قرن‌ها اهلی می‌شدند

نتایج یافته‌های جدید همچنین نشان می‌دهد که این دانش کشاورزی از هلال حاصل‌خیز گسترش یافته  گسترش یافته است. اما جمعیت‌هایی که این دانش را به اشتراک گذاشته‌اند، با بقیه آمیزش نداشته‌اند. علاوه بر این، پژوهش‌ جدید نشان می‌دهد، حتی بعد از اینکه کشاورزی در هلال حاصل‌خیز پدید آمد، این مردمان به مدت هزاران سال به لحاظ ژنتیکی از هم متمایز باقی ماندند.

 گارت هلنتال، مختصص ژنتیکی از کالج دانشگاهی لندن که با پژوهشگران دانشگاه گوتنبرگ همکاری کرده، گفت که با وجودی که این گروه‌های کشاورز با بقیه ارتباط برقرار می‌کردند، اما با آن‌ها آمیزش نمی‌کردند.

اما بررسی‌های DNA، همچنین نشان می‌دهد که این دوره‌ی طولانی انزوا، پایانی ناگهانی داشته است. حدود ۸ هزار سال قبل، موانع از پیش روی مردمان هلال حاصل‌خیز برداشته شد و ژن‌ها شروع به گسترش در تمامی منطقه کردند. و مردمان خاور نزدیک به لحاظ ژنتیکی دارای ترکیبی نزدیک به‌هم شدند.

اما دلیل آن چیست؟ دکتر رایش گمان می‌کند که در این دوره، جمعیت رو به‌رشد کشاورزان، از طریق مسیرهای دادوستد شروع به برقراری ارتباط کرده‌اند. و مردم، با حرکت از طریق این مسیرها، شروع به آمیزش با دیگر گروه‌ها کردند. و ژن‌ها نه فقط در هلال حاصل‌خیز گسترش یافتنه‌اند، بلکه به خارج از این منطقه هم رفته‌اند. دانشمندان DNA، اولین کشاورزان را در سه قاره مختلف شناسایی کرده‌اند.

دکتر لازاریدیس گفت:به نظر می‌رسد که در همه جهات گسترش یافته‌اند.

اولین کشاورزان در ترکیه به سوی نواحی غربی رفتند، از تنگه بوسفور عبور کردند و حدود ۸ هزار سال پیش به اروپا سفر کردند. آن‌ها در آنجا با هیچ كشاورزی برخورد نکردند. اروپا به مدت بیش از ۳۰ هزار سال محل زندگی قبایل شکارچی گردآور بود. و در آنجا بود که کشاورزان بسیاری از قلمروهای خود را کشف کردند و آن را به زمین‌های کشاورزی تبدیل کردند، اما در همین حال هم با، گروه‌های شکارچی گردآور آمیزش نکردند.

گروه‌های شکارچی برای قرن‌ها وجود داشتند و در نهایت توسط جوامع بزرگ کشاورزی جذب شدند. اروپایی‌ها امروزه می‌توانند بسیاری از اجداد خود را دو گروه پیدا کنند. کشاورزان اولیه‌ در ایران کنونی که به سمت شرق گسترش یافتند. در نهایت، به هند کنونی رسیدند و DNA آن‌ها بخش مهمی از ژنوم هندیان را تشکیل می‌دهد.

بقایای یک بلوط که در کلبه‌ای در دریاچه طبریه کشف شده است

و سرنوشت مردم عین غزال؟ جمعیت آن‌ها به شرق آفریقا گسترش یافت و محصولات و حیوانات را با خود به آنجا بردند. آفریقایی‌های شرقی از نوادگان، اولین کشاورزان شام هستند، در سومالی، یک سوم از DNA مردم از شام می‌آید. دکتر رایش اميدوار است که با به‌دست آوردن شواهدی منظم‌ از سراسر هلال حاصل‌خیز بتواند به اطلاعات بيشتري درباره‌ی کشاورزان اولیه دست پیدا کند. او گفت:نتیجه‌گیری با این نمونه‌های منحصر به‌فرد و ویژه آسان نیست.

اما دکتر رایش، نسبت به پر کردن شکاف‌های نقشه ژنتیکی هلال حاصل‌خیز، بدبین است. هیچ‌کس تا به‌حال، نتوانسته DNA افرادی که در قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های کشاورزی شناخته شده می‌زیسته‌اند را کشف کند. و بعید است که کسی به این زودی‌ها، بخواهد دوباره در این مورد تلاشی کند، چرا که برای انجام این کار، باید به قلب جنگ داخلی سوریه برود.