قاره آفریقا در حال تقسیم شدن به دو بخش مجزا است

یک شکاف بزرگ به‌ طول چند کیلومتر به‌تازگی در جنوب غربی کنیا پدیدار شده و توجه‌ها را به‌ خود جلب کرده است. این شکستگی سطحی که همچنان در حال گسترش است، به تخریب بخشی از بزرگراه نایروبی-ناروک انجامید و با فعالیت‌های لرزه‌ای در این ناحیه همراه شد.

زمین یک سیاره‌ی در حال تغییر است؛ حتی اگر در بعضی موارد تغییراتش برای ما غیر قابل چشم‌پوشی یا کم‌اهمیت باشد. علم زمین‌ساز شناسی و رخدادهای آن مثال خوبی از این پدیده‌ها است. با این حال هرازگاهی برخی رویدادهای زمین‌شناختی عجیب و ناگهانی روی می‌دهد و ما را به پرسش‌های تازه‌ای در مورد تقسیم شدن قاره‌ی آفریقا به دو بخش مجزا می‌رساند.

پوسته‌ی زمین (سنگ‌کره) که از پوسته و قسمت‌های بالایی گوشته ساخته شده است، به چندین صفحه‌ی تکتونیکی یا زمین‌ساختی تقسیم می‌شود. این صفحات ثابت نیستند؛ اما در سرعت‌های مختلف نسبت به یکدیگر حرکت می‌کنند و به‌آهستگی در آستنوسفر (یا سست‌کره: كه زير سنگ‌كره واقع شده و مشتمل است بر مواد نيمه‌مذاب و بی‌شكل چسبناک) سر می‌خورند.

اینکه چه سازوکار یا سازوکارهایی در پس این حرکت‌ها نهفته، هنوز مورد بحث دانشمندان است؛ اما این احتمال وجود دارد که این حرکت‌ها دربردارنده‌ی جریان‌های همرفتی درون آستنوسفر و نیروهای ایجادشده در مرز بین صفحات باشند. این نیروها صفحات را صرفا در جهات مشخص حرکت نمی‌دهند؛ آن‌ها همچنین می‌توانند به گسستگی و ایجاد شکاف بین صفحات منجر شده و به‌طور بالقوه به ایجاد مرزهای صفحات جدید منتهی شوند. سامانه‌ی کافت شرق آفریقا نمونه‌ای از این موارد است که در حال حاضر روی می‌دهد.

دره‌ی کافت شرق آفریقا، بیش از ۳ هزار کیلومتر از خلیج عدن در شمال به سمت زیمباوه در جنوب گسترش یافته است و شکاف صفحه‌ی آفریقایی را به دو بخش نابرابر تقسیم می‌کند: صفحات سومالی و نوبی. فعالیت در شاخه‌ی شرقی دره‌ی کافت آفریقا، در امتداد اتیوپی، کنیا و تانزانیا جربان داشت؛ تا اینکه ناگهان در جنوب غربی کنیا آشکار شد. بی‌بی‌سی در این مورد چنین گزارش داده بود:

 شکافی که در دره‌ی کافت کنیا کشف شد و بخشی از بزرگراه ناروک-نایروبی را ویران کرد، همچنان در حال رشد است…

 پدیده کافت چگونه ایجاد می‌شود؟

هنگامی که به سنگ‌کره نیروی افقی کششی اعمال شود، در ادامه دچار کشش و ضعیف‌تر خواهد شد و در نهایت همین نیرو آن را تجزیه می‌کند و منجر به تشکیل یک دره‌ی کافت می‌شود. این فرآیند با پدیداری در بخش سطحی امتداد دره کافت در قالب آتشفشانی و فعالیت لرزه‌ای همراه است. کافت‌ها مرحله‌ی اولیه از شکسته شدن قاره‌ای هستند و اگر روندشان موفق باشد، می‌توانند منجر به تشکیل یک ژرفای جدید اقیانوسی شوند.

یک نمونه از مکان‌های روی زمین که چنین پدیده‌ای در آن اتفاق افتاده، اقیانوس اطلس جنوبی است. این اقیانوس در واقع ناشی از گسسته شدن و فروپاشی آمریكای جنوبی و آفریقا در حدود ۱۳۸ میلیون سال پیش بود. احتمالا پیش از این توجه‌تان به تطابق خطوط ساحلی دو سرزمین یادشده معطوف شده باشد.

وقوع کافت قاره‌ای نیاز به وجود نیروهای فراساحلی کافی برای شکستن سنگ‌کره دارد. کافت شرق آفریقا به‌عنوان کافت از نوع فعال توصیف شده است و منبع این تنش‌ها چرخه‌های موجود در گوشته‌ی زیرین است. پدیداری یک توده‌ی گوشته‌ای بزرگ در زیر این کافت، به جابه‌جایی سنگ‌کره به سمت بالا کمک می‌کند و منجر به تضعیف آن در نتیجه‌ی افزایش دما، قرار گرفتن تحت کشش و شکستن گسل می‌شود.

شواهد لازم برای وجود گوشته‌ی گرم‌تر از حد نرمال در داده‌های ژئوفیزیکی یافت شده است و از آن اغلب به‌عنوان سوپرول یا ابرچاله آفریقا یاد می‌شود. این توده‌ی عظیم نه‌تنها یک منبع مورد قبول از نیروهای کششی منتهی به تشکیل دره کافت است، بلکه برای توضیح توپوگرافی بی‌نظیر فلات‌های شرق آفریقا هم استفاده می‌شود.

 گسستگی در این سطح چندان هم آسان نیست

کافت‌ها یک توپوگرافی بسیار متمایز از خود نشان می‌دهند که مشخصه‌ی آن، شماری از فرورفتگی‌های محدود به گسله و محصور در ناهمواری‌های مرتفع‌تر است. در سامانه‌ی آفریقای شرقی، شماری از دره‌های کافتی جداشده با گسل‌های محدود‌کننده‌ی بزرگ از یکدیگر، می‌توانند به‌وضوح از فضا دیده شوند.

البته همه‌ی این شکستگی‌ها در یک زمان شکل نگرفته‌اند؛ اما سلسله‌ی اصلی آن در حدود ۳۰ میلیون سال پیش در منطقه‌ی عارف در شمال اتیوپی ایجاد شده و با میانگین میانگین بین ۲.۵ تا ۵ سانتی‌متر در سال در جنوب زیمباوه گسترش یافته است.

کافت‌ها اغلب زمان برای ما غیر قابل تشخیص هستند؛ اما تشکیل گسل‌های جدید، شکاف‌ها و ترک‌ها یا حرکت جدید در طول گسل‌های قدیمی از همان نوعی که در صفحات نوبیان و سومالی در جریان است، می‌تواند منجر به زمین‌لرزه شود؛ با این حال در شرق آفریقا، بیشتر لرزه‌ها در یک منطقه وسیع در دره کافت توزیع شده‌اند و نسبتا ضعیف هستند. آتشفشانی که در امتداد آن قرار دارد، یک نشانه‌ی پدیدارشده در سطح دیگر از فرایند ادامه‌دار شکاف قاره‌ای و همچنین نزدیکی سست‌کره به سطح زمین است.

جدول زمانی عملی

کافت شرق آفریقا از این حیث منحصربه‌فرد است که به ما اجازه می‌دهد مراحل مختلف کافت را در امتداد آن مشاهده کنیم. در بخش جنوبی، جایی که کافت جوان است، نرخ گسترش نیز کم است و گسل‌ها در یک منطقه‌ی وسیع شکل می‌گیرند. آتشفشان‌ها و لرزه‌ها هم محدود هستند؛ با این حال با دورتر شدن از بخش جوان، کل دره‌ی کافت با سنگ‌های آتشفشانی پوشیده شده است.

این نشان می‌دهد که در این منطقه، سنگ‌کره تقریبا به نقطه‌ی شکست کامل رسیده است. هنگامی که این اتفاق می‌افتد، یک اقیانوس جدید با سرد شدن ماگما در فضای ایجادشده توسط صفحات شکسته تشکیل خواهد شد. در نهایت، طی چند ده میلیون سال، دریاچه‌ها در سراسر طول کافت به گسترش خود ادامه می‌دهد. اقیانوس به‌طور سیل‌واری در این مسیرها جاری‌ خواهد شد و در نتیجه‌ی آن، قاره‌ی آفریقا کوچک‌تر و جزیره‌ای بزرگ در اقیانوس هند، شامل بخشی از اتیوپی و سومالی، از جمله شاخ آفریقا تشکیل خواهد شد. این اتفاق احتمالا تا ۵۰ میلیون سال آینده رخ خواهد داد!

رویدادهای ناگهانی مانند گسستگی ناگهانی در بزرگراه یا زلزله‌های فاجعه‌بار بزرگ، ممکن است این حس را به ما بدهند که روند رخ دادن کافت‌ها فوری یا کشنده هستند؛ اما واقعیت این است که در طی زمان احتمالا هیچ کس متوجه روند تقسیم آفریقا به دو بخش نخواهد شد.