احداث سدهای بزرگ برای تولید انرژی برق آبی، سیاستی غلط است

یک مطالعه‌ی جدید می‌گوید که بسیاری از پروژه‌های بزرگ‌‌مقیاس برق‌‌آبی در اروپا و ایالات‌متحده برای محیط‌زیست فاجعه‌بار بوده‌اند. هر سال، تعداد زیادی از این سدها نابود می‌‌شوند و کارشناسان، بسیاری از آن‌ها را خطرناک و غیراقتصادی قلمداد کرده‌‌اند.

اما نگارندگان این مطالعه، گمان می‌‌کنند که هنوز کشورهای در حال توسعه، به ماهیت ناپایدار این نوع پروژه‌ها پی نبرده‌‌اند؛ چرا که هم‌اکنون در آفریقا و آسیا، برنامه‌‌ی احداث هزاران سد تازه در دست اقدام است. آن‌ها در هر جای ممکن، سد احداث می‌‌کنند؛ انرژی برق‌‌آبی وضعیت مساعدی ندارد.

آیا تعداد سدهای برق‌‌آبی احداث‌‌شده بیش از حد بوده است؟

انرژی برق‌‌آبی، منبع ۷۱ درصد از انرژی تجدیدپذیر در سراسر جهان است و نقش عمده‌ای در توسعه‌‌ی بسیاری از کشورها ایفا کرده است.

اما پژوهشگران می‌گویند که ساخت سدها در اروپا و آمریکا در دهه‌‌ی ۱۹۶۰ به اوج خود رسید و از آن زمان به بعد، این روند رو به کاهش گذاشته؛ به‌‌گونه‌‌ای که تعداد سدهای در حال تخریب، از تعداد واحدهای در حال احداث پیشی گرفته است. هم‌اکنون، انرژی برق‌‌آبی تنها ۶ درصد برق ایالات‌متحده را تأمین می‌کند.

مشکلی که نویسندگان این مقاله‌‌ی تازه به آن اشاره می‌‌کنند، این است که دولت‌ها از چشم‌انداز بهره‌‌گیری از انرژی ارزان‌قیمت، بدون در نظر گرفتن هزینه‌های کامل زیست‌محیطی و اجتماعی این تأسیسات غافل مانده‌‌‌‌اند. بیش از ۹۰% از سدهایی که از دهه‌‌ی ۱۹۳۰ احداث شده‌‌اند، پرهزینه‌‌تر از آن بودند که پیش‌‌بینی می‌‌شد. آن‌ها به اکولوژی رودخانه‌‌ها صدمات فراوانی وارد کردند؛ موجب آوارگی میلیون‌ها نفر شده‌‌اند و با آزاد کردن مقادیر زیادی از گازهای گلخانه‌ای ناشی از تجزیه‌‌ی مراتع و جنگل‌‌های به زیر آب رفته، به موج خسارات ناشی از تغییرات اقلیمی دامن زدند.

پروفسور امیلیو موران، نویسنده‌‌ی اصلی مقاله از دانشگاه ایالتی میشیگان می‌‌گوید:

سدها، چشم‌‌اندازی فریبنده از منافعی ارائه می‌‌دهند که هرگز برآورده نمی‌‌شوند و هزینه‌‌هایی که در گذشته از آن چشم‌‌پوشی شده بود، روزی دوباره گریبان‌‌گیر جامعه خواهند شد.

در گزارش او، از دو سد جدید روی رودخانه‌‌ی مادیرا در برزیل مثال آورده شده که فقط پنج سال پیش به بهره‌‌برداری رسیده و پیش‌بینی شده است که به‌‌علت تغییرات اقلیمی، تنها به‌‌اندازه‌‌ی بخشی از ظرفیت اسمی خود، انرژی الکتریکی تولید کند.

در کشورهای در حال توسعه نیز، حدود ۳۷۰۰ سد بزرگ و کوچک، هم‌اکنون در مراحل مختلف ساخت و بهره‌‌برداری قرار دارند. نویسندگان می‌گویند نگرانی اصلی آن‌ها این است که بسیاری از پروژه‌‌های بزرگ‌تر ممکن است خسارات جبران‌‌ناپذیری را به رودخانه‌‌های اصلی وارد آورند.

انتظار می‌رود پروژه‌‌ی عظیم اینگا بر رودخانه‌‌ی کونگو، بیش از یک‌سوم از مجموع انرژی الکتریکی فعلی آفریقا را تولید کند. با این حال، این مطالعه‌‌ی جدید اشاره می‌کند که هدف اصلی از این سرمایه‌‌گذاری ۸۰ میلیارد دلاری، تأمین برق به‌‌منظور مصارف صنعتی خواهد بود. موران می‌‌گوید:

بیش از ۹۰ درصد از انرژی برق تولیدی این پروژه، به معادن مستقر در آفریقای جنوبی اختصاص خواهد یافت و مردم کنگو از این انرژی بهره‌‌ای نخواهند برد.

در مطالعه‌‌ی خود متوجه شدم که خطوط قدرت در برزیل، حدود ۴ هزار کیلومتر بر فراز سر مردم این کشور امتداد یافته است؛ در حالی که حتی بخش کوچکی از این انرژی هم، به‌‌ مصرف مردم محلی نمی‌‌رسد.

اهداف خوبی مانند تأمین برق روستایی به‌طور کامل تحت شعاع پروژه‌‌های بزرگ‌‌مقیاس قرار گرفته که از حمایت بخش خصوصی برخوردار است. دولت‌‌ها نیز به‌‌سادگی متقاعد شده‌‌اند که انجام چنین اقداماتی ضروری است.

این گزارش نشان می‌دهد که بهره‌‌برداری از این تأسیسات عظیم در این رودخانه‌های بزرگ، منابع غذایی را به مخاطره خواهد انداخت و ۶۰ میلیون نفری که در امتداد مکونگ، از طریق ماهی‌‌گیری زندگی خود را می‌‌گذرانند، در معرض خطر از دست دادن راه امرار معاش خود (با مجموع ارزش ۲ میلیارد دلار) خواهند بود. نویسندگان همچنین بر این باورند که این سدها باعث از بین رفتن هزاران گونه در این نقاط حساس در تنوع زیستی خواهد شد.

در برزیل که ۶۷ درصد برق خود را از منابع برق‌آبی دریافت می‌کند، علی‌رغم کاهش ظرفیت آب به‌‌علت تغییرات اقلیمی، ساخت سدها شدت بیشتری گرفته است. با پیروزی بولسونارو در انتخابات برزیل، ساخت پروژه‌‌های آبی که موقتاً متوقف شده بود، از سر گرفته خواهد شد. در حال حاضر، برنامه‌هایی برای احداث ۶۰ سد جدید در دست اجرا است.

نویسندگان می‌گویند که با افزایش فشار بر کشورها برای پیشبرد صنایع انرژی تجدیدپذیر، بهره‌‌گیری ترکیبی از منابع انرژی از جمله انرژی برق‌‌آبی، پایدارترین راهکار ممکن خواهد بود. موران گفت:

نتیجه‌‌گیری صریح ما این است که نیروگاه‌های برق‌آبی بزرگ، آینده‌‌ای نخواهند داشت. برای حفظ انرژی برق‌آبی به‌‌عنوان بخشی از سبد انرژی جهان در قرن بیست‌ویکم، باید چندین منبع انرژی تجدیدپذیر دیگر را با آن ترکیب کنیم.

باید سرمایه‌گذاری بیشتری در انرژی خورشیدی، بادی، زیست‌توده و برق‌‌آبی(در صورتی که زمینه مساعد باشد) انجام شود. این سرمایه‌‌گذاری باید با رعایت استانداردهایی سخت‌‌گیرانه صورت گیرد؛ به‌‌گونه‌‌ای که منافع و هزینه‌‌های چنین پروژه‌هایی کاملا شفاف باشند.