پس از همه بحران‌های جهانی، بحران شن و ماسه هم در راه است

بر اساس مطالعه‌ی جدیدی که در نشریه «ساینس» به چاپ رسیده است، استفاده بیش از حد منابع شن و ماسه در جهان موجب آسیب به محیط زیست، به خطر انداختن جوامع و حتی مناقشه بین دولت‌ها می‌شود.

تقاضای زیاد و ساخت معادن نامحدود، موجب کمبود شن شده است. شواهد متعددی نشان می‌دهند که بسیاری از نواحی جهان به‌طور فزاینده‌ای با کاهش شن و ماسه مواجه هستند. به‌عنوان مثال، در ویتنام تقاضای داخلی برای شن و ماسه بیش از ذخایر کل کشور است. با توجه به اظهارنظرهای اخیر وزارت احداث ویتنام، اگر این کمبود ادامه یابد، ذخایر شن و ماسه این کشور تا سال ۲۰۲۰ برای ساخت‌وساز به پایان می‌رسد.

این در حالی است که به‌ندرت در مباحث علمی به مسئله شن و ماسه پرداخته شده است؛ و اکنون هم رسانه موجب توجهات به این موضوع شده‌اند. در همین حال دانشمندان معمولا تلاش‌های زیادی برای بررسی نحوه تأثیر ساخت‌وسازهایی مختلف از جمله ساختمان‌ها و جاده‌ها بر زیستگاه‌ها داشته‌اند؛ اما عمدتا مسئله شن و ماسه در این مورد نادیده گرفته شده است. دو سال قبل، گروه تحقیقاتی برای تخمین میزان استفاده از شن و ماسه در جهان شکل گرفت.

از این جهت، ضروری است که محققان بدانند در مکان‌هایی که شن و ماسه استخراج می‌شود، چه اتفاقی می‌افتد و در چه بخش‌های مورد استفاده قرار می‌گیرند و وضع سیاست‌هایی درست در این زمینه‌ی هم الزامی است. اکنون محققان باید با استفاده از آنالیزهای یکپارچه، امکان تعاملات اجتماعی و اقتصادی بهتری در مورد فواصل و زمان‌های استخراج و استفاده از شن و ماسه را درک کنند. بر اساس دانسته‌های قبلی در این مورد، محققان بر این باورند که زمان تنظیم یک کنوانسیون بین‌المللی در مورد استخراج، استفاده و تجارت شن و ماسه فرا رسیده است.

هم‌اکنون شن و ماسه از بیشترین مواد استخراجی جهان محسوب می‌شوند؛ یعنی بیش از سوخت‌های فسیلی و مواد زیست‌توده (برحسب وزن). شن و ماسه یک عنصر کلیدی برای ساخت بتن، آسفالت، شیشه و قطعات الکترونیکی است. اکنون مقادیر زیادی از شن و ماسه برای پروژه‌هایی همچون احیای زمین‌ها، استخراج‌های گاز شیل و بازسازی سواحل مورد استفاده قرار می‌گیرند. سیل‌های اخیری که در هوستون، هند، نپال و بنگلادش رخ دادند، افزایش تقاضای جهانی برای شن و ماسه را افزایش می‌دهند.

سال ۲۰۱۰ در کشورهای مختلف جهان، حدود ۱۱ میلیارد تن شن و ماسه فقط برای مصارف ساخت‌وساز استخراج شد. بیشترین میزان استخراج شن و ماسه را در جهان، کشورهای آسیا اقیانوسیه و پس از آن اروپا و آمریکای شمالی در اختیار دارند. تنها در آمریکا، استخراج و استفاده از شن و ماسه در ساخت‌وساز در سال ۲۰۱۶ حدود ۸.۹ میلیارد دلار ارزش داشت و استخراج آن در پنج سال گذشته ۲۴ درصد افزایش یافته است.

البته محققان اذعان دارند که این آمارهای مربوط به استخراج و استفاده از شن و ماسه، احتمالا تا حد زیادی کمتر از میزان واقعی هستند. به گفته سازمان‌های دولتی، برخی سیاست‌های حفظ آمارها و اسنادی دولتی در بسیاری از کشورها ممکن است میزان واقعی استخراج را پنهان نگه داشته باشد. در آمارهای رسمی، استفاده از شن و ماسه برای مقاصدی غیر از ساخت‌وساز همچون شکست هیدرولیکی و تغذیه ساحلی گنجانده نشده‌اند.

شن و ماسه به‌طورمعمول یک محصول محلی محسوب می‌شود. با این وجود کمبود منطقه‌ای و ممنوعیت استخراج شن و ماسه در برخی کشورهای جهان، آن را تبدیل به یک کالای جهانی کرده است. اکنون، ارزش تجارت بین‌المللی شن و ماسه افزایش یافته و در ۲۵ سال گذشته، تقریبا ارزش آن شش برابر شده است.

سود حاصل از شن و ماسه اغلب موجب سود مالی هنگفتی می‌شود. دولت هنگ‌کنگ، در پاسخ به رقابت شدید ناشی از تجارت شن و ماسه، قانون انحصاری برای تجارت و استخراج شن و ماسه تصویب کرد. این قانون که در اوایل دهه ۱۹۰۰ به اجرا درآمد تا سال ۱۹۸۱ ادامه داشت. امروز گروه‌های جنایتکار سازمان‌یافته در هند، ایتالیا و جاهای دیگر، تجارت غیر قانونی شن و ماسهانجام می‌دهند. واردات شن و ماسه با حجم بالا در سنگاپور، موجب نزاع این کشور با اندونزی، مالزی و کامبوج شده است.

استخراج شن و ماسه به محیط‌زیست هم آسیب می‌رساند

پیامدهای منفی استخراج شن و ماسه در نواحی فقیر به‌خوبی احساس می‌شود. استخراج فزاینده شن و ماسه از لحاظ فیزیکی رودخانه‌ها و اکوسیستم‌های ساحلی را تغییر می‌دهد و موجب افزایش رسوبات معلق و فرسایش زمین می‌شود.

مطالعات مختلف نشان می‌دهتد که استخراج شن و ماسه، روی زندگی گونه‌های جانوری زیادی ازجمله ماهی‌ها، دلفین‌ها، سخت‌پوستان و تمساح‌ها تأثیر می‌گذارد. به‌عنوان مثال، تمساح پوزه‌باریک گنگی که در فهرست گونه‌های در معرض خطر قرار دارد. با استخراج روزافزون استخراج شن و ماسه، زیستگاه‌ خود را که همان ذخایر شن و ماسه هستند از دست می‌دهد. سواحل همچنین روی معیشت مردم این نواحی هم تأثیر شگرفی می‌گذارند. روند فزاینده فرسایش ناشی از استخراج شن و ماسه، منجر به افزایش سیل و توفان در این نواحی می‌شود.