گرمایش زمین؛ نتیجه فعالیت های انسانی یا فرآیندی طبیعی؟

در ۵۰ سال گذشته متوسط دمای کره‌ی زمین با سرعت زیادی در حال افزایش بوده و حتی به گفته‌ی پژوهشگران این سرعت در حال شتاب گرفتن است. با احتمال خیلی بالا می‌توان ادعا کرد که سرعت افزایشی دما به خاطر شدت گرفتن فعالیت‌های انسانی از اواسط قرن بیستم است. افزایش فعالیت‌های انسانی، افزایش تولید گاز کربن دی‌اکسید و دیگر آلاینده‌ها را در پی داشته؛ این گازها که با نام گازهای گلخانه‌ای شناخته می‌شوند مانند پتویی روی کره‌ی زمین پهن شده‌اند و گرما را در جو زمین نگه می‌دارند.

ماهواره‌های موجود در اطراف زمین و پیشرفت فناور‌ی‌، مطالعه‌ی جریان‌های هوایی در مقیاسی بزرگ و همچنین گردآوری داده‌های تاریخی در مورد آب‌و‌هوای کره‌ی زمین را راحت‌تر کرده‌اند. نتیجه‌ی این مشاهدات و مطالعات نشانه‌های زیادی از گرمایش زمین در خود دارند.

کاهش حجم یخچال‌های قطبی یکی از چندین واکنش زمین در برابر افزایش گازهای گلخانه‌ای به‌حساب می‌آید. در این بین شواهد تاریخی نظیر فسیل‌ها، صخره‌های مرجانی قدیمی یا سنگ‌های رسوبی همه نشان می‌دهند که روند فعلی افزایش دما تا ۱۰ برابر بیشتر از عصر بعد از یخبندان است.

همه‌ی ما گرمای بیش از اندازه‌ی هوا در تابستان امسال را تجربه‌ کرده‌ایم. بر اساس اطلاعات منتشرشده توسط مرکز ملی داده‌های آب‌و‌هوایی (NOAA)، ماه ژوئن سال ۲۰۱۷ به‌عنوان سومین ماه گرم در بین داده‌های موجود در پایگاه داده‌ی این مرکز معرفی شده است. در این بین مرکز آسیا، غرب و مرکز اروپا از کانون‌های اصلی گرمای هوا بوده‌اند.

موج گرمای بی‌سابقه‌ی گرما در اروپا یکی از عوامل آتش‌سوزی گسترده در جنگل‌های پرتغال در ژوئن ۲۰۱۷ به شمار می‌رود؛ اما در آتش‌سوزی جنگل‌های پرتغال چرا باید نقش گرمایش زمین را جدی گرفت؟ پژوهشگران با استفاده از داده‌های تاریخی موجود و مدل‌های مختلف آب‌و‌هوایی شانس پیدایش چنین آتش‌سوزی‌ها را در مقاطع مختلف تاریخی بررسی کرده‌اند. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، شانس رخداد موج‌های گرمایی در منطقه‌ی غربی اروپا دو برابر و در کشور‌های اسپانیا و پرتغال تا ۱۰ برابر افزایش یافته است.

ژوئن ۲۰۱۷ برای ایرانی‌ها هم گرم‌ترین ماه سال بود. هشتم تیر سال ۱۳۹۶، اهواز رکورد گرما در جهان را شکست. بر طبق اطلاعات منتشرشده در وب‌سایت Weather Underground، شهر اهواز در روز هشتم تیر در بین ساعت‌های ۱۶:۵۱ تا ۱۷ دمایی برابر ۵۴ درجه‌ی سلسیوس را تجربه کرده است که می‌توان آن را گرم‌ترین دمای ثبت‌شده توسط فناوری‌های نوین ثبت اطلاعات آب‌و‌هوایی به‌حساب آورد.

طبق آنچه ناسا اعلام کرده، متوسط دمای هوا در شش‌ماهه‌ی اول سال جاری میلادی، ۱.۶۴ درجه‌ی فارنهایت بیشتر از متوسط دمای هوا در بین سال‌های ۱۹۵۱ تا ۱۹۸۰ بوده است.

منطق طرفداران گرم شدن تدریجی هوای کره‌ی زمین بر پایه‌ی مشاهدات دانشمندان از رخدادهای مختلف در محیط زیست استوار است. افزایش سطح آب دریاها که نسبت به قرن بیستم دو برابر شده است و به‌طور متوسط هر سال ۱.۶ میلی‌متر افزایش می‌یابد، افزایش دمای هوا، افزایش دمای اقیانوس‌ها که از سال ۱۹۶۹ شیبی افزایشی دارد، کاهش حجم یخچال‌های قطبی و افزایش میزان اسیدیته اقیانوس‌ها در نتیجه‌ی کاهش جمعیت آبزیان، افزایش فعالیت جلبک‌ها و تغییر شرایط شیمیایی آب‌ها همگی از جمله مشاهدات دانشمندان هستند.

مخالفان چه می‌گویند؟

در بین این همه‌ نشانه، گرمایش زمین منتقد کم ندارد. انتقاد از مدافعین گرمایش زمین به‌خصوص بعد از ریاست جمهوری ترامپ در آمریکا، افزایش بیشتری پیدا کرد. دونالد ترامپ به‌صراحت بحث گرمایش زمین را رد کرد و مشاورین وی از نبود شواهد کافی برای قبول آن حرف می‌زنند.

گروهی از منتقدان، تغییرات اقلیمی را توطئه‌ی کشورهای صنعتی جهان برای غلبه بر قدرت گرفتن کشورهای دیگر می‌دادند. بر اساس گفته‌های این منتقدان که مبتنی بر تئوری‌های توطئه هم هستند، کشورهایی نظیر آمریکا با به راه انداختن بحث گرمایش کره‌ی زمین و به دنبال آن ایجاد تعهدنامه‌های مختلف به دنبال کاهش رشد اقتصادهای نوظهور و جلوگیری از نفوذ کشورهای درحال‌توسعه در بازارهای بین‌المللی هستند. اگر بحث‌های مرتبط با گرمایش زمین را به دو بخش سیاسی و علمی تقسیم‌بندی کنیم، مطمئنا منطق این دسته از منتقدان مبتنی بر مباحث علمی نیست.

اما گروهی دیگر از منتقدان، گرمایش زمین را بخشی از چرخه‌ی طبیعی زمین می‌دادند و چون دانش انسان در مورد دنیای اطراف خود بسیار ناچیز است، مطرح‌کنندگان گرمایش زمین را به ناآگاهی متهم می‌کنند. کارل پوپر، فیلسوف مشهور، می‌گوید:

ما مقدار زیادی می‌دانیم اما ناآگاهی ما بدون مرز است  … با هر معمایی که حل می‌کنیم نه‌فقط مسائل جدید و حل‌نشده می‌یابیم، بلکه آنجا هم که گمان می‌بردیم بر پایه‌ای استوار و مطمئن ایستاده باشیم در حقیقت همه‌اش نامطمئن و به تزلزل دچار است.

بر همین اساس و با دیدی انتقادی، منتقدان گرمایش زمین بر ناآگاهی ما از دنیای پیرامون پافشاری می‌کنند و گرم شدن هوا را مربوط به چرخه‌های طبیعی زمین در نظر می‌گیرند. علی امیری در خبرگزاری الف می‌نویسد:

اصولا گرمایش زمین یک فرضیه است نه یک واقعیت قطعی علمی‌. فرضیه هم چیزی است که اثبات نشده؛ پس همان‌طور که بسیاری‌ از شواهد و دانشمندان آن را تأیید می‌کنند، بسیار از دانشمندان و شواهد، فرضیه گرمایش زمین و اثرات گاز‌های گلخانه‌ای‌ را غیر واقعی‌ یا اغراق‌شده می‌دانند و آن را رد می‌کنند یا حداقل دلیل آن را انسان یا نقش او نمی‌دانند.

منتقدان به شواهد مختلفی اشاره می‌کنند تا در ماهیت گرمایش شبهه ایجاد شود. به‌عنوان مثال منتقدان به ناکارآمدی مدل‌های آب‌و‌هوایی و نبود داده‌های کافی تاریخی اشاره می‌کنند. ایرادهای موجود در مدل‌ها، پیش‌بینی شرایط آب‌و‌هوایی در بلندمدت را سخت و غیرقابل اعتماد کرده‌اند. از طرفی دیگر نشانه‌های دیگری در محیط زیست وجود دارند که مخالف پیش‌بینی‌های موجود در فرضیه‌ی گرمایش زمین هستند؛ مثلا در سال ۲۰۱۲، حجم یخ‌های قطبی ۵۰ درصد افزایش داشته‌ است یا اینکه از سال ۱۹۹۷ تا به امروز تغییر بزرگی در دمای هوا رخ نداده است، این در حالی است که از سال ۱۹۷۵ تا ۱۹۹۷ تغییرات سالانه‌ی متوسط دمای هوا افزایش بیشتری داشته است. اگرچه تمامی این ادعاها از طرف مدافعین گرمایش زمین با چالش رو‌به‌رو شده و نمی‌توان به‌طور کامل ادعای منتقدان را پذیرفت.

اما مهم‌ترین انتقاد به نقش CO2 یا فعالیت‌های انسانی در گرمایش زمین مرتبط می‌شود. دی‌اکسید کربن از مهم‌ترین گازهای گلخانه‌ای است که با افزایش فعالیت‌های انسانی، جنگل‌زدایی، استفاده از سوخت‌های فسیلی یا حتی فعالیت‌های طبیعی زمین مثل فعالیت آتش‌فشان‌ها میزان آن افزایش می‌یابد. در زیر دو نمودار آمده است؛ نمودار اول میزان CO2 موجود در جو زمین در چند سال گذشته و نمودار دوم میزان CO2 در چندین هزار سال قبل که شامل چندین دوره‌ی یخچالی است را نشان می‌دهند.

همان‌طور که مشخص است، میزان کربن دی‌اکسید موجود در هوای کره‌ی زمین در بیشترین مقدار رسیده است؛ اما منتقدان گرمایش زمین بر این باور هستند که کربن دی‌اکسید و در کل گازهای گلخانه‌ای نزدیک به یک درصد از گازهای موجود در هوای کره‌ی زمین را تشکیل می‌دهند که در این بین سهم کربن دی‌اکسید تنها ۰.۴ درصد است؛ بنابراین تغییر در میزان این گازها نمی‌تواند تأثیر بزرگی بر دمای کره‌ی زمین بگذارد. نیتروژن و اکسیژن به ترتیب ۷۸ و ۲۱ درصد از جو زمین را تشکیل داده‌اند که این اکثریت هم مانعی برای نگهداری گرما در درون جو زمین نیستند. منتقدان معتقدند فرضیه‌ی گرمایش زمین بیش از حد به انسان و فعالیت‌های انسانی متکی است و دانشمندان به‌جای شناخت محیط اطراف خود برای پیدا کردن دلایل طبیعی گرمایش زمین، انگشت اتهام را به سمت انسان دراز کرده‌اند.

در سال ۲۰۰۸ تحقیقی در بین ۳۱۴۶ اقلیم‌شناس انجام گرفت. ۹۶.۲ درصد از این دانشمندان به فرضیه‌ی گرمایش زمین باور داشته‌اند و ۹۷.۴ درصد از این افراد عامل اصلی پیدایش آن را فعالیت‌های انسانی می‌پنداشتند. انجمن پیشبرد علوم آمریکا در سال ۲۰۰۶ بیان کرده است:

شواهد علمی گویای آن هستند که گرمایش زمین با نقش‌آفرینی فعالیت‌های انسانی در حال اتفاق افتادن است و در آینده یک خطر جدی برای جامعه‌ی جهانی به‌حساب می‌آید.

مطابق متن پیمان آب‌و‌هوایی پاریس، کشور‌های امضاکننده متعهد شده‌اند که دمای هوای کره‌ی زمین را تا انتهای قرن حاضر تا ۲ درجه‌ی سلسیوس بیشتر از متوسط دمای هوا قبل از عصر صنعتی شدن حفظ کنند. با این حال متوسط دمای هوا در ژوئن سال ۲۰۱۷، ۱.۰۱ درجه‌ی سلسیوس بالاتر از حد مجاز بود که خود نشان‌دهنده‌ی کار دشوار جامعه‌ی جهانی در رسیدن به هدف توافق‌نامه‌ است.